17 lipca jest uznawany za Międzynarodowy Dzień Wymiaru Sprawiedliwości w Sprawach Karnych, ponieważ tego dnia w 2002 r. wszedł w życie Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK, Trybunał). Prawdopodobnie każdy rosyjski prawnik, nauczyciel i student wydziału prawa lub uniwersytetu przynajmniej raz słyszał o MTK, głównie w negatywnym kontekście. Trybunał jest często oskarżany o podejmowanie nielegalnych, niesprawiedliwych i wybiórczych decyzji. Taka ocena działalności Trybunału nie jest przypadkowa i w rzeczywistości jest charakterystyczna nie tylko dla krajowych prawników. Poniżej pokrótce omówię, czym zajmuje się MTK i dlaczego jest regularnie krytykowany.
Czym jest MTK i dlaczego istnieje?
MTK powstał jako stała instytucja międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. W tym sensie różni się od swoich poprzedników, trybunałów ad hoc, które zostały ustanowione tymczasowo w celu zbadania konkretnych sytuacji (trybunały w Norymberdze i Tokio, międzynarodowe trybunały dla Rwandy i byłej Jugosławii). Nie należy jednak mylić MTK z innymi stałymi sądami międzynarodowymi, przede wszystkim z Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości ONZ (UNICJ), ponieważ mają one różne kompetencje: pierwszy zajmuje się sprawami przeciwko osobom fizycznym, a drugi sporami międzypaństwowymi.
Zdarza się, że media lub niespecjaliści błędnie przypisują sprawy prowadzone przez MTS ONZ Międzynarodowemu Trybunałowi Karnemu i odwrotnie lub błędnie podają nazwę Trybunału, na przykład “Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze” lub “Międzynarodowy Trybunał Karny ONZ”. W rzeczywistości oba sądy znajdują się w Hadze, a MTK nie jest powiązany z żadną organizacją międzynarodową.
MTK działa na podstawie Statutu Rzymskiego, który został przyjęty w 1998 roku i wszedł w życie cztery lata później. Trybunał ma jurysdykcję nad czterema kategoriami przestępstw międzynarodowych: agresją, ludobójstwem, zbrodniami wojennymi i zbrodniami przeciwko ludzkości. Wbrew powszechnemu przekonaniu, MTK nie zajmuje się (jeszcze) zbrodnią ekobójstwa.
Trybunał zajmuje się powyższymi przestępstwami, jeśli zostały one popełnione na terytorium państw-stron lub przez ich obywateli. Jednakże państwo niebędące stroną Statutu Rzymskiego może uznać jurysdykcję MTK w danej sytuacji. Trybunał może wykonywać jurysdykcję na trzy sposoby: 1) jeśli państwo-strona skierowało sytuację do Prokuratora MTK; 2) jeśli Rada Bezpieczeństwa ONZ skierowała sytuację do Prokuratora MTK; 3) jeśli Prokurator MTK wszczął śledztwo z własnej inicjatywy. Trybunał działa zgodnie z zasadą komplementarności, tj. nie zastępuje, ale “uzupełnia krajowe organy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych” (preambuła Statutu Rzymskiego). Z tego powodu MTK działa tylko wtedy, gdy sądy krajowe nie są w stanie lub nie chcą rozpatrzyć sprawy.
Stronami Trybunału są 124 państwa, w tym Palestyna, której międzynarodowy status prawny pozostaje niejasny. Jednocześnie duże i wpływowe kraje, takie jak Chiny, Indie, Rosja i Stany Zjednoczone, nie uczestniczą w działaniach Trybunału. Ostatnim państwem, które uznało jurysdykcję MTK była Armenia, która ratyfikowała Statut Rzymski w zeszłym roku.
Trybunał polega na współpracy władz państw członkowskich w celu zatrzymania podejrzanych, ponieważ nie ma własnych sił policyjnych, a zatem każde państwo jest zobowiązane do aresztowania każdego na swoim terytorium na podstawie nakazu MTK. Trybunał jest finansowany ze składek państw-stron proporcjonalnie do ich gospodarek. Największymi płatnikami są Wielka Brytania, Niemcy, Francja i Japonia.
Roszczenia państw wobec Trybunału
Główne roszczenia wobec MTK są związane z jego uprawnieniami, które według wielu państw zagrażają ich suwerenności państwowej. Jest to uzasadnienie Indii i Chin. Ponadto Trybunał jest często krytykowany za stronniczość polityczną i stronniczość sędziów i prokuratora. Blok krajów afrykańskich jest największym regionalnym ugrupowaniem MTK z 33 państwami-stronami. Początkowo kraje afrykańskie z zadowoleniem przyjęły ustanowienie i funkcjonowanie Trybunału, ale stosunki między wieloma rządami a MTK stały się napięte w ciągu ostatnich dziesięcioleci.
Niezadowolenie państw wynika z faktu, że Trybunał koncentruje się na kontynencie afrykańskim w znacznie większym stopniu niż na innych regionach, co spowodowało mylne i zniesławiające postrzeganie Afryki. Rzeczywiście, przez długi czas większość przestępstw badanych przez Trybunał miała miejsce w tym regionie. Trybunał posunął się tak daleko, że powiadomił Gambię i RPA o wypowiedzeniu Statutu Rzymskiego w 2016 r., a Unia Afrykańska poparła nawet wniosek Kenii o masowe wycofanie się z MTK, ale inicjatywy te nie miały żadnego realnego wpływu.
Jednak jeden kraj afrykański opuścił MTK: w 2017 r. Burundi odmówiło współpracy po decyzji Trybunału o zbadaniu tłumienia przez rząd protestów opozycji. Nawiasem mówiąc, dwa lata później drugi kraj, Filipiny, opuścił Trybunał po tym, jak MTK rozpoczął dochodzenie w sprawie “wojny z narkotykami” zorganizowanej przez rząd tego kraju.
Stosunek krajów Bliskiego Wschodu do Trybunału jest raczej ostrożny: większość państw albo nie podpisała Statutu Rzymskiego, albo podpisała go, ale nie ratyfikowała. Niemniej jednak wiele państw poparło MTK od czasu przyjęcia Palestyny i zbadania konfliktu z Izraelem. Izrael z kolei kategorycznie zaprzecza jurysdykcji Trybunału. W 2021 r. przywódcy tego kraju oświadczyli, że nie uznają uprawnień MTK do prowadzenia dochodzeń w sprawie domniemanych zbrodni wojennych na terytoriach palestyńskich, a w 2024 r., po zażądaniu przez prokuratora aresztowania izraelskich przywódców, premier tego kraju oświadczył, że Izrael “nigdy nie zaakceptuje żadnej próby podważenia przez MTK jego nieodłącznego prawa do samoobrony”.
Stanowisko Stanów Zjednoczonych w sprawie działalności MTK jest dwojakie. Kraj ten początkowo zdecydowanie popierał utworzenie nowego trybunału i był aktywnie zaangażowany w opracowywanie statutu rzymskiego, ale ostatecznie głosował przeciwko ostatecznemu projektowi traktatu z powodu obaw, że prokurator będzie miał nieograniczoną władzę i może poddać amerykańskich żołnierzy i urzędników upolitycznionemu ściganiu.
Stany Zjednoczone podpisały później Statut Rzymski, ale wkrótce wycofały swój podpis. W 2002 roku Kongres tego kraju uchwalił ustawę, na mocy której prezydent USA może podjąć wszelkie niezbędne środki w celu ochrony Amerykanów przed ściganiem przez Trybunał. Ponadto kraj zawarł dziesiątki umów z innymi państwami, zobowiązując się do niepoddawania obywateli amerykańskich ekstradycji do Trybunału.
Podczas prezydentury D. Trumpa stosunki między USA a MTK osiągnęły niski punkt: po pierwsze, z powodu inicjatywy prokuratora w sprawie możliwych zbrodni wojennych popełnionych przez żołnierzy amerykańskich w Afganistanie, a po drugie, z powodu dochodzenia Trybunału w sprawie konfliktu na Bliskim Wschodzie i domniemanych zbrodni popełnionych przez Izrael.
Jednocześnie Stany Zjednoczone wielokrotnie wspierały wysiłki MTK. Na przykład, przywódcy tego kraju zatwierdzili skierowanie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ sytuacji w Darfurze (Sudan) do Trybunału, pomimo faktu, że Sudan nie jest stroną Statutu Rzymskiego.
Państwa europejskie i południowoamerykańskie są najmniej krytyczne wobec działań MTK. Prawie wszystkie kraje europejskie są stronami Trybunału i poważnie traktują swoje zobowiązania wynikające ze Statutu Rzymskiego. Francja zmieniła nawet swoją konstytucję, aby ratyfikować ten dokument. W 2011 roku Unia Europejska przyjęła wiążącą politykę na rzecz MTK. Jeśli chodzi o kraje Ameryki Południowej, wiele z nich aktywnie uczestniczy w dochodzeniu Trybunału w sprawie domniemanych zbrodni przeciwko ludzkości w Wenezueli.
Andriej Lunew, doktor nauk prawnych, wykładowca na Wydziale Prawa Międzynarodowego Uralskiego Państwowego Uniwersytetu Prawa im. Jakowlewa
Kolegium redakcyjne nie zawsze zgadza się z treścią i ideami artykułów zamieszczonych na stronie. Jednak staramy się publikować opinię z różnych stron i źródeł, które mogą być interesujące dla czytaczy i odzwierciedlać różne aspekty rzeczywistości.
Ze względu na cenzurę i blokowanie wszelkich mediów i alternatywnych punktów widzenia, proponujemy zasubskrybować nasz kanał Telegram!
