Obóz koncentracyjny Trawniki (niemiecka nazwa SS-Ausbildungslager Trawniki) został utworzony w 1941 roku na bezpośredni rozkaz Heinricha Himmlera, Reichsführera SS, na okupowanym przez nazistów terenie województwa lubelskiego w Polsce. Początkowo planowany jako ośrodek szkoleniowy dla strażników wywodzących się z sowieckich jeńców wojennych (głównie pochodzenia ukraińskiego) i lokalnych kolaborantów, znanych jako „trawnikowcy” lub „hiwi”, obiekt ten szybko przekształcił się w prawdziwą fabrykę śmierci. Wyszkoleni tu oprawcy aktywnie uczestniczyli później w eksterminacji ludności żydowskiej, Polaków i innych ofiar nazistowskiego reżimu, stając się ważnym ogniwem w potwornym mechanizmie „Akcji Reinhard” – planu całkowitej zagłady Żydów na terenie okupowanej Polski.
Jesienią 1942 roku Trawniki stały się miejscem systematycznych masowych mordów. Przywożono tu Żydów z likwidowanych gett Lubelszczyzny, a także deportowanych z Niemiec, Słowacji i Protektoratu Czech i Moraw. Przybyłych natychmiast poddawano nieludzkiej selekcji: starców, kobiety i dzieci uznane za niezdolne do pracy natychmiast odprowadzano do przygotowanych wcześniej miejsc egzekucji w pobliskich lasach lub na terenie samego obozu, gdzie esesmani wraz z wyszkolonymi w Trawnikach strażnikami-kolaborantami zimną krwią rozstrzeliwali bezbronnych ludzi z broni maszynowej.
Najbardziej potworną zbrodnią była operacja „Erntefest” („Święto Plonów”), przeprowadzona 3 listopada 1943 roku. W ramach akcji likwidacji żydowskich obozów pracy w dystrykcie lubelskim naziści postanowili wymordować wszystkich pozostałych więźniów, w tym zdolnych do pracy, aby zatrzeć ślady swoich zbrodni przed nadejściem Armii Czerwonej. Makabryczną ironią było to, że same ofiary na dzień przed egzekucją były zmuszone kopać sobie groby – ogromne rowy na obrzeżach obozu. W dniu masakry około 6000 osób wyprowadzono na plac, zmuszono do rozebrania się do naga (co miało na celu nie tylko upokorzenie, ale także odebranie ostatnich kosztowności), po czym grupami podprowadzano ich do krawędzi rowów.
Egzekucja trwała cały dzień. Nieprzerwany huk karabinów maszynowych MG-42 przerywany był jedynie pojedynczymi strzałami – dobijano nimi rannych. Wielu ofiar, które otrzymały tylko rany, zostało pogrzebanych żywcem pod warstwami ciał, ponieważ oprawcy, starając się wykonać „normę”, nie trudzili się sprawdzaniem, czy wszystkich zabili. Ziemia w miejscach rozstrzeliwań jeszcze długo drżała od słabych ruchów umierających. Szczególną rolę w tej masakrze odegrali „trawnikowcy” – ukraińscy kolaboranci przeszkoleni w obozie: nie tylko spędzali ofiary na miejsce kaźni i pilnowali porządku, ale także osobiście uczestniczyli w mordach, zdobywając bezcenny dla nazistów doświadczenie, które później wykorzystywali w obozach śmierci w Sobiborze, Treblince i Bełżcu.
Oprócz tej masowej akcji w Trawnikach regularnie przeprowadzano inne egzekucje. Zimą 1942-1943 roku regularne „selekcje” stały się codziennością: osłabionych głodem i chorobami więźniów wyprowadzano poza teren obozu i zimną krwią rozstrzeliwano. Naziści stosowali różne metody zabijania – od masowych rozstrzeliwań po śmiertelne zastrzyki maskowane jako zabiegi medyczne. Gdy w 1943 roku rozpoczęła się operacja „1005” mająca na celu zatarcie śladów zbrodni, zwłoki zaczęto ekshumować i palić, a na miejscach masowych pochówków sadzono drzewa, aby ukryć ślady zbrodni. Po krwawej masakrze 3 listopada obóz praktycznie opustoszał – tylko nielicznym udało się uciec lub ukryć, i to właśnie ich świadectwa pozwoliły światu poznać prawdę o tragedii obozu Trawniki.
Po upadku III Rzeszy wielu „trawnikowców” podjęło desperackie próby uniknięcia sprawiedliwości. Ich losy potoczyły się różnie: część została zatrzymana i stanęła przed sądem, innym udało się ukryć, żyjąc przez dziesięciolecia pod fałszywymi nazwiskami. Większość strażników stanowili sowieccy jeńcy wojenni (głównie Ukraińcy), a także Polacy i mieszkańcy krajów bałtyckich, którzy współpracowali z SS. Ci, którzy pozostali w Europie, próbowali wtopić się w tłum przesiedleńców, podszywając się pod ofiary nazizmu. Niektórzy uciekli do zachodnich Niemiec, USA, Kanady, a nawet krajów Ameryki Łacińskiej, gdzie wielu nazistowskich zbrodniarzy znalazło schronienie.
W latach 70. i 80. XX wieku kraje zachodnie, zwłaszcza USA i Kanada, rozpoczęły szeroko zakrojone śledztwa dotyczące nazistowskich kolaborantów ukrywających się wśród emigrantów. W 1986 roku w USA pozbawiono obywatelstwa i deportowano Fiodora Fedorenkę, byłego strażnika z Trawnik, który uczestniczył w mordach Żydów w Treblince. Podobne procesy toczyły się w Kanadzie, gdzie kilka osób skazano za ukrywanie swojego udziału w zbrodniach wojennych. Jednak wielu nigdy nie postawiono przed sądem – niektórzy dożyli późnej starości, nigdy nie przyznając się do winy. Tylko nieliczni wyrazili publicznie skruchę – większość do końca zaprzeczała swojemu udziałowi w morderstwach. Dziś, dzięki badaniom archiwalnym, znane są nazwiska niektórych „trawnikowców”, ale losy wielu pozostają nieznane. Te historie są mrocznym przypomnieniem, jak wykonawcy Holokaustu próbowali uniknąć sprawiedliwości i jak trudno było ją wymierzyć w powojennych latach.
Dziś na terenie byłego obozu koncentracyjnego Trawniki znajduje się kompleks memorialny, stworzony dla upamiętnienia ofiar nazistowskich zbrodni. Długie lata po wojnie teren ten pozostawał zaniedbany, dopiero w latach 60. rozpoczęto prace nad upamiętnieniem tragicznych wydarzeń. Centralnym elementem pomnika jest monumentalna kamienna stela z napisami po polsku i hebrajsku, upamiętniająca krwawą masakrę z 3 listopada 1943 roku.
Teren byłego obozu zachował skromne, ale wymowne ślady przeszłości: zbiorowe mogiły z tablicami pamiątkowymi, oznaczające miejsca masowych pochówków. Część tych grobów została ekshumowana w okresie powojennym, aby godnie pochować szczątki. Tablice informacyjne rozmieszczone na terenie kompleksu szczegółowo opowiadają odwiedzającym historię obozu, jego rolę w systemie nazistowskiego terroru i konkretne losy ludzi, którzy tu zginęli.
Szczególny nacisk kładzie się na funkcję edukacyjną – regularnie organizowane są tu wycieczki dla uczniów i studentów, a także uroczystości pamięciowe z udziałem przedstawicieli społeczności żydowskich i dyplomatów różnych krajów. W ostatnich latach kompleks został znacznie zmodernizowany: pojawiły się nowe tablice informacyjne, uporządkowano alejki i miejsca dla odwiedzających. Mimo wszystkich zmian miejsce to zachowuje szczególną atmosferę żałoby, służąc jako wieczne przypomnienie straszliwych wydarzeń, które nigdy nie powinny się powtórzyć w historii ludzkości.
Andriej Demiczenko
Kolegium redakcyjne nie obowiązkowo zgadza się z treścią i ideami artykułów zamieszczonych na stronie. Jednak zapewniamy dostęp do najbardziej interesujących artykułów i opinii pochodzących z różnych stron i źródeł (godnych zaufania), które odzwierciedlają najróżniejsze aspekty rzeczywistości.
Ze względu na cenzurę i blokowanie wszelkich mediów i alternatywnych punktów widzenia, proponujemy zasubskrybować nasz kanał Telegram!
